مهارت های ساخت، و هنر اجرای تار، ساز زهی ایرانی

تار یک ساز زهی ایرانی است که با مضراب نواخته می شود. عموما نوازندگان این ساز سنتی، در ایران و برخی مناطق دیگر خاورمیانه مانند تاجیکستان، آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و سایر مناطق نزدیک قفقاز هستند. مهارت های ساخت و هنر اجرای این ساز، در جهان با نام ایران گره خورده است.
خود کلمه تار در فارسی به معنای ریسمان است. اما ممکن است در زبان های متاثر از فارسی یا زبان های مشابه، مانند کردی نیز همین معنی را داشته باشد. به همین دلیل، کارشناسان ایرانی بر این باورند که این واژه در بین تمامی اقوام ایرانی، ریشه مشترک دارد.
در گذشته، تار ایرانی دارای پنج سیم بوده است. غلام حسین درویش (درویش خان)، مشهورترین نوازنده تمام دوران، سیم ششم را به این ساز اضافه کرد که امروزه نیز از آن استفاده می شود.

پیشینه مهارت‌های ساخت، و هنر اجرای تار

برای آشنایی با پیشینه مهارت‌های سنتی ساخت و هنر اجرای تار، باید به یافته‌های باستان‌شناسی و اسناد تاریخی مرتبط با موسیقی سنتی ایران مراجعه کرد.
با مطالعه سنگ نوشته ها و اشیای به جا مانده از دوران باستان، به راحتی می توان به اشکال و نوشته هایی برخورد کرد که اهمیت موسیقی را در دوران توسعه تمدن ایرانی به تصویر می کشد. بنابراین می توان نتیجه گرفت که این هنر، در ایران باستان جایگاه ویژه ای داشته است.
تار یکی از سازهای اصلی کلاسیک (سنتی) ایران است و در 200 سال گذشته یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی بوده است.
از دوران صفویه تاکنون، نوازندگان سراسر فلات ایران این ساز را می نوازند. اما به طور کلی، بر اساس جغرافیا و آداب و رسوم این نوازندگان، تفاوت هایی در نواختن این ساز مشهود بوده است.
با توجه به گستردگی قلمرو جغرافیایی ایران در آن زمان، در سایر مناطق (که قبلاً جزو قلمرو ایران بود) مانند گرجستان، قفقاز و ارمنستان، تار از سازهای زهی اصلی متعلق به ایران محسوب می شد.
در اواخر دوره قاجار این ساز به اوج خود رسید. توجه ویژه هنرمندان و نوازندگان، تار را به ساز اصلی موسیقی سنتی ایران تبدیل کرد. در این دوره نوازندگان، ردیف (مجموعه ای کهن از قطعات دستگاهی و همچنین قطعات آوازی که با یک نظم و قاعده ی خاصی مرتّب شده اند) موسیقی سنتی را بر اساس تار ایجاد کردند. این نشان دهنده اهمیت و توانایی نواختن این ساز در بین هنرمندان ایرانی است. در اواخر دوره قاجار، علی اکبرخان فراهانی از پایه گذاران تار نوازی به این شیوه، در ایران بود.
وقتی صحبت از مهارت‌های ساخت، و هنر اجرای تار می‌شود، باید از روش‌ها و فنون ساخت این ساز نیز صحبت کنیم.
ساخت تار نیز در این دوره پیشرفت کرد. یحیی سازنده معروف، سازهای خارق العاده ای تولید کرد که بعد از گذشت چندین دهه هنوز مورد استفاده نوازندگان قرار می گیرد. تارهای ساخت یحیی از نظر کیفیت، جزو بهترین های دنیا هستند.
در اواخر دوره قاجار، مجموعه های مختلفی از موسیقی ایرانی ایجاد شد. آنها به صورت سری تولید شدند که هر کدام ویژگی های منحصر به فرد خود را داشتند. این مجموعه ها در مقایسه با دیگر آثار موسیقی شرقی، بسیار چشمگیر هستند.
برخی از اساتید معاصر موسیقی ایران، مانند حسین علیزاده، با معرفی تار به مخاطبان بین المللی، نقش بسزایی در تحول آن داشتند.

نواختن ساز زهی

در اینجا از مجموعه مهارتهای ساخت و هنر اجرای تار، به شرح مهارتهای نواختن این ساز زهی سنتی ایرانی می پردازیم:
نوازنده تار، در حالت نشسته، ساز را به صورت افقی روی ران خود قرار می دهد. او دسته ساز را در یک طرف، و کاسه ساز را در طرف دیگر، جلوی بدن خود نگه می دارد. سپس انگشتان دست چپ خود را بر روی پرده ها (دستان) حرکت می دهد، که به دور دسته ساز پیچیده شده اند و سیم ها را با مضراب می نوازد.
صدای این ساز به قدری دلنشین است که برخی از نوازندگان آن را به صورت تک نوازی اجرا می کنند و مخاطبان از شنیدن آن لذت می برد. به عبارت دیگر صدای این ساز به قدری زیبا است که شنیدن آن حتی بدون وجود دسته موسیقی هم لذت بخش است.

نحوه ساخت تار و اجزای آن

از اواسط قرن 18 تاکنون، مردم تار را به شکل امروزی آن می شناسند. در اینجا، ما مهارت های مورداستفاده در ساخت تار و چگونگی ساخت آن را توضیح می دهیم:
طول کلی این ساز حدود 95 سانتی متر است و شامل بدنه، دسته و سر می شود.
سازنده، بدنه ساز را به صورت دو جعبه کاسه ای شکل (کاسه و نقاره) کنده کاری شده از چوب توت می سازد. قابل ذکر است که نقاره از سازهای ایرانی بسیار قدیمی است.
سپس سازنده تار، دسته را می سازد که سرپنجه را به نقاره متصل می کند. صفحه انگشت گذاری در دسته قرار می گیرد. سیم ها از انتهای ساز در قسمت پنجه تا سر ساز بر روی کاسه، کشیده می شوند.
پس از آن سازنده، 6 گوشی در انتهای ساز نصب می کند که 6 سیم تار در اینجا ثابت می شوند و ساز به کمک این گوشی ها، کوک می شود.

اجزای مختلف ساز تار

این ساز زهی ایرانی دارای اجزای مختلفی است. در طول تاریخ، هنرمندان چیره دست ایرانی که در مهارت‌های ساخت و هنر اجرای تار بسیار پیشرفته بودند، توانسته‌اند این ساز و اجزای آن را با مهارت هر چه بیشتر بسازند. در اینجا به معرفی اجزای مختلف تار می پردازیم:

* کاسه طنین (Resonance box): این کاسه در بدنه ساز قرار دارد. از یک تکه چوب، که به شکل دو دایره توخالی حکاکی شده (یکی بزرگتر از دیگری)، ساخته شده است. قسمت بزرگتر را «کاسه» و قسمت کوچکتر را «نقاره» می گویند. سازنده، قسمت باز کاسه و نقاره را با پوست حیوانات می پوشاند و خرک را روی پوست کاسه قرار می دهد. چوب این کاسه ها معمولا از درخت توت است.
* خرک (Bridge): معمولاً از استخوان ساخته می شود و در دو سر دسته نصب می شود. این خرک حدود 5 سانتی متر طول و 2 سانتی متر ارتفاع دارد و توسط دو پایه کوچک روی پوست کاسه قرار می گیرد. سیم ها به صورت جداگانه در شیارهای کوچک روی خرک، قرار می گیرند.
* دسته (Neck): از چوب های سخت مانند توت و گردو به صورت دسته محکم به طول تقریبی 50 سانتی متر و قطر 4 سانتی متر ساخته می شود. امکان تنظیم 26 تا 28 پرده (دستان) روی دسته وجود دارد.
* پرده (Hands): پرده ها از جنس زه یا نخ نایلون هستند. آنها به صورت عمود بر طول، و در فواصل ثابت، دور دسته ساز پیچیده می شوند. بین 26 تا 28 دستان را می شود روی دسته تنظیم کرد.
* سرپنجه (Peg box): در انتهای بالای دسته قرار دارد. سرپنجه یک جعبه کوچک توخالی از جنس چوب است. سه گوشی در هر طرف جعبه قرار داده شده است (مجموعاً 6 گوشی). هر سیم به گوشی مخصوص خود بسته می شود و نوازندگان آنها را جداگانه کوک می کنند.
* شیطانک (Nut): قطعه نازک و کوچکی است که از استخوان ساخته شده و در ابتدای دسته ساز قرار می گیرد. عرض آن به اندازه عرض دسته است و 2 میلی متر ارتفاع، و شیارهای کم عمقی دارد. سیم ها از هر یک از این شیارها عبور می کنند و به گوشی ها می رسند.
* سیم ها (Strings): تار، شش سیم دارد. سیم اول و دوم فلز سفید و سیم سوم و چهارم برنجی هستند. سیم پنجم که واخان نام دارد از فلز سفید و سیم ششم از فلز زرد ساخته شده است.
* مضراب (Plectrum): قطعه ای فلزی است که معمولاً از برنج ساخته می شود و طول آن حدود 3-4 سانتی متر است. نیمی از طول آن، که در دست نوازنده قرار می گیرد، با موم پوشانده شده است.

نوازندگان معروف تار در ایران

با توجه به سابقه طولانی مهارت های ساخت، و هنر اجرای تار در ایران، نوازندگان بزرگی نیز در این زمینه تربیت شده اند.
چندین نوازنده سرشناس تار در ایران وجود دارند، که مهارتشان زبان زد است و از شهرت بالایی برخوردار هستند. در اینجا تعدادی از معروف ترین آنها را معرفی می کنیم:
ابراهیم سرخوش، اسدالله حجازی، اسماعیل مهرتاش، بیژن کامکار، جلیل شهناز، جهانشاه صارمی، حسین علیزاده، حسین مسعود، داریوش طلایی، داریوش پیرنیاکان، سلیمان سیاح سپانلو، کیوان ساکت، موسی معروفی و هوشنگ ظریف.

در خاتمه، تار، ساز زهی ایرانی، هماهنگی کاملی را بین هنر ساخت و اجرا نشان می‌دهد. جزئیات پیچیده ای که در ساخت تار، توسط سازندگان ماهر قرار داده شده است، بستری را برای نوازندگان فراهم می کند تا به طور خلاقانه ای، خود را از طریق اجرا، بیان کنند. تار مظهر ماهیت تاریخ، فرهنگ و موسیقی ایران است. صدای باروح آن عمیقاً با شعر و نغمه های فارسی درآمیخته است. جذابیت جاودانه تار باعث شده است تا در قلب دوستداران موسیقی ایرانی جای بگیرد و محبوبیت آن در سطح جهانی همچنان رو به افزایش است. تمرکز بر مهارت های ساخت و هنر اجرا، نقشی اساسی در موفقیت تار ایفا کرده و آن را به یک ساز منحصر به فرد در دنیای موسیقی تبدیل کرده است.