درباره کوزه (اودو)

برای خرید کوزه کلیک کنید

16 اردیبهشت 1401

"درباره کوزه (اودو) بخونید"

اودو یا کوزه یه ساز ائروفون پالسیو (plosive – در این مورد ایمپالسیو (implosive)) و ایدئوفون از ایگبو نیجریه است. در زبون ایگبو این کلمه به معنیه ظرفه. در واقع این ساز یه کوزه‌ی آب با سوراخ اضافیه که زن‌ها اون رو در مراسم‌های تشریفاتی مختلف می‌نواختن. این ساز معمولا از جنس خشت ساخته می‌شه (نمونه‌هایی که امروزه کمپانی‌ها تولید می‌کنن از جنس‌های مختلفی از جمله جنس‌های مصنوعی مثل فایبرگلاس هم استفاده می‌کنن چون هم دوام بیشتری پیدا می‌کنه و هم فرایند ساختش ساده‌تر می‌شه.) و اون رو با دست می‌نوازن. نوازنده‌ها با استفاده از ضربه‌های سریع به سوراخ بزرگ، صدای باس تولید می‌کنن. روش‌های مختلفی هم برای تغییر پیچ این ساز وجود داره. این ساز امروزه به صورت گسترده‌ای توسط نوازنده‌های کوبه‌ای در سبک‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیره.

کواکسین (kouxian) یه ایدئوفون زخمه‌ایه (کواکسین یه زنبورک (Jaw harp) زخمه‌ایه و یه اصطلاح کلی چینیه که به انواع مختلف زنبورک‌ها گفته می‌شه ایدئوفون به ساز‌هایی گفته می‌شه که اساسا صدای اون‌ها به وسیله‌ی لرزش یا ویبراسیون خود ساز بدون استفاده از هوا، پوست یا تار، تولید می‌شه.

سازهای مشتق شده از اودو

چندین ساز سنتی و مدرن مختلف از اودو گرفته شدن که از جمله‌ای اون‌ها می‌شه به اوتار (utar) اشاره کرد که داخل اون انگار که ساز اودو کشیده، صاف و دیسک مانند شده باشه.

اوتار – تولید کمپانی LP – مدل: 1400-UT – قیمت این ساز حدود 110 دلاره.

کیم کیم (kim-kim) هم ساز دیگه‌ایه که دو تا محفظه یا چمبر (chambers) و دو تا سوراخ داره. ساز دیگه‌ای هم که می‌شه بهش اشاره کرد اودو ضربانگ (zarbang-udu) است که توسط یه نوازنده‌ی کوبه‌ای ایرانی به نام بهنام سامانی ساخته شده. او برای ساخت این ساز به اودو پوست اضافه کرده و هم پوست و هم سوراخ‌ها رو می‌شه با یک یا هر دو تا دست نواخت. این یه ساز دستی کوبه‌ایه.

اودو ضربانگ – تولید کمپانی EthnicTune – قیمت این ساز حدود 400 دلاره.

این ساز توسط نوازنده‌ی کوبه‌ای ایرانی طراحی شده. او نوازنده‌ی دف، تنبک، دایره و کوزه است و در حال حاضر عضو گروه موسیقی دستان است. او همچنین کتابی برای آموزش اودو – ضربانگ تالیف کرده. بهنام سامانی اودو – ضربانگ رو با همکاری شرکت آلمانی شلاک ورگ ساخته.

سازهای مشابه اودو

از سازهای مشابه اودو می‌شه به بوتیا (botija) و گاتام (ghaṭam) اشاره کرد:

بوتیا یه ساز آئروفون است و مربوط به کارائیب می‌شه. بوتیا یه جور کوزه یا ظرف سفالی گلدان ‌ماننده که دو دهانه داره و در سکستتو سان‌های (son sextetos) اولیه به عنوان ساز باس ازش استفاده می‌شده.

گاتام یه ساز کوبه‌ایه که در رپرتوارهای مختلفی در سرتاسر هند ازش استفاده می‌شه. اون نمونه‌ای که ازش در پنجاب (Punjab) استفاده می‌شه با اسم گارها (gharha) شناخته و به عنوان بخشی از موسیقی فولک پنجابی نواخته می‌شه. در راجستان (Rajasthan) با اسم‌های مادگا (madga) و پنی ماتاکا (pani mataqa) به معنی کوزه‌ی آب شناخته می‌شه.

گذر تاریخی

سازهای کوبه‌ای جز حیاتی‌ترین عناصر موسیقی‌ آفریقایی به حساب میان. در فرهنگ آفریقایی از ضرب طبل برای انتقال پیام استفاده می‌شه و خیلی ها به این زبان، زبان درام یا طبل و یا طبل/درام گفتاری/سخنگو (drum languages – Talking Drum) می‌گن. فرهنگ‌های مختلف آفریقایی از وسایل معمولی خانگی مختلفی به عنوان ادوات موسیقیایی استفاده می‌کنن و همون‌ها تبدیل به طیف گسترده‌ای از سازهای کوبه‌ای آفریقایی شدن که ما امروزه می‌شناسیمشون.

یکی از این ساز‌های کوبه‌ای سازی به نام اودو (Udu) است که اون رو با اسم کوزه هم می‌شناسیم. ریشه‌ی این ساز به مردم ایگبو (Igbo) که در نیجریه زندگی می‌کنن، ‌بر می‌گرده. بر خلاف سازهای آفریقایی دیگه، اودو توسط زن‌های قوم ایگبو و با استفاده از ظرف‌های سفالی خالی اختراع و ساخته شد. در واقع در زبان مردم ایگبو، کلمه‌ی اودو به معنی ظرف است. زن‌ها از این گلدان‌های سفالی برای حمل و ذخیره‌ی آبی که از رودخونه میووردن، داخل خونه‌هاشون استفاده می‌کردن.

با این که اودو به عنوان ساز ممکنه کمی عجیب و غریب به نظر برسه با این حال بخش مهمی از شیوه‌ی زندگی مردم ایگبو است و اگه شما به اون منطقه سفر کنین در خونه‌های مردم تعداد زیادی از این ظرف‌ها رو می‌بینین. اون‌ها همینطور از این ظرف‌ها برای ذخیره‌ی غلات و بقیه‌ی غذاهایی که می‌کارن هم استفاده می‌کنن. اودو محل مناسبی برای کلونی سازی زنبور‌های عسل هم است و اون‌ها به منبع عسل برای کشاورزها هم تبدیل شدن.

این که اودو هم به عنوان وسیله‌ی خانه جایگاه مهمی داره و هم تبدیل به سازی شده که نقش مهم در فرهنگ سنتی داره، چیز اتفاقی‌ای نیست. از اودو برای مراسم‌ها و آداب زنانه هم استفاده می‌شده و در نهایت اودو تکامل پیدا کرده و تبدیل به یه ساز کوبه‌ای شده که از اون داخل کلیساهای مسیحی آفریقایی و در سراسر دنیا استفاده می‌شه. طبل یا درام اودو همینطور در گروه‌های رگی(raggae band)، موسیقی پاپ آفریقایی، موزیکال‌های کوبه‌ای و اجراهای آکوستیک استفاده می‌شه.

نواختن اودو

اودو ویژگی منحصربه‌فردی داره که به اون اجازه می‌ده تا طیف گسترده‌ای از صداهای مختلف رو تولید کنه. یه اودوی معمولی یه سوراخ کوچک برای جمع کردن هوایی داره که به وسیله‌‌ی اون صدا تولید می‌شه. از اودو برای تولید بیت‌های باس (bass beats) و تن‌های لرزشی یا دارای ویبراسیون (vibrating tones) استفاده می‌شه. این بیت‌ها برای راهنمایی گروه یا تغییر ریتم موسیقی و پیشبرد اجرا استفاده می‌شه.

نواختن اودو – نوازنده‌ها معمولا ساز رو به این شکل روی پای خودشون قرار می‌دن یا اینکه اون رو روی سطحی جلوی خودشون می‌ذارن.

اودو رو می‌شه با وارد کردن ضربه‌هایی به وسیله‌‌ی کف دست و انگشت‌ها به دو طرف ساز، نواخت. با قرار دادن دست بر روی سوراخ و برداشتن اون هم می‌شه صداهای مختلفی ایجاد کرد و صدای ساز رو تغییر داد. ضربه‌های متفاوت و تنظیمات مربوط به سوراخ می‌تونه گستره‌ی صوتی خیلی زیادی رو در اختیار شما قرار بده.

سوراخ کناری رو می‌شه مهم‌ترین قسمت اودو در نظر گرفت و همینطور این بخشیه که اودو رو از سازهای کوبه‌ای دیگه‌ی آفریقایی جدا می‌کنه.

شما می‌تونین با پوشوندن سوراخ کناری در حین اجرای یه بخش ریتمیک، صدای باس عمیق ساز رو کنترل کنین.

پوشوندن سوراخ و بلافاصله برداشتن اون، افکتی رو ایجاد می‌کنه که باعث می‌شه صدا ناگهان از یه پیچ پایین به یه پیچ بالاتر بره. شما همینطور می‌تونین با کم‌کم برداشتن دستتون از روی سوراخ و همزمان نواختن با انگشت‌ها روی سمت دیگه‌ی ساز هم پیچ صدا رو بالا ببرین.

اودو گستره‌ی صوتی‌ای، معادل یک اکتاو داره که نوازنده‌های با تجربه و حرفه‌ای اودو می‌تونن از اون برای تنظیم بهتر سازهای کوبه‌ای استفاده کنن، کاری که با سازهای کوبه‌ای دیگه ممکن نیست.

یه نکته‌ی خیلی مهم دیگه در نواختن اودو نحوه‌ی ضربه زدنه. تپ‌ها (tapings) و اسلپ‌های (slaps) محکم‌تر صدای بلندتری تولید می‌کنن در حالی که ضربه‌های آروم انگشت‌ها صداهای پایه‌ای باس رو تولید می‌کنن. شما می‌تونین این تکنیک‌ها رو با هم استفاده کنین و با تنظیمات مناسب برای سوراخ هوا هم می‌تونین افکت‌های دراماتیک و چشمگیری رو به وجود بیارین.

شیوه‌‌ی دیگه‌ای که نوازنده‌ها اودو رو می‌نوازن (اون رو جلوی خودشون قرار می‌دن.)

نواختن اودو توانایی و مهارت زیادی لازم داره. استفاده از همه‌ی انگشت‌ها ضروریه تا بتونین صدای درستی رو به دست بیارین. نواختن اودو در مورد بلندی یا حجم صدا و قدرت اون نیست، بلکه درامر یا نوازنده‌ی اودو باید سرعت و ترکیب مناسبی رو برای به دست دادن یه صدای جذاب و دلپذیر ، حفظ کنه.

صدای سبُک اودو برای یه آنسامبل یا گروه موسیقی‌ای که به یه ساز کوبه‌ای احتیاج داره که صدای سبک اون به بقیه‌ی صدا‌ها غالب نشه، می‌تونه گزینه‌ی خیلی مناسبی باشه.

اودو سنتی آفریقایی و زنان

مردم ایگبو نیجریه بطور سنتی به همه‌ی ظرف‌ها اودو می‌گن و هیچ اسم خاصی برای درام سفالی ندارن. در گذشته از این ساز منحصرا برای مراسم‌ها و آداب و رسوم زنانه استفاده می‌شده. با توجه به اینکه زن‌ها هستن که کار سفال‌گری رو انجام می‌دن، به نظر این انتخاب منطقی‌ای میاد. بنابراین به صورت سنتی فقط زن‌ها بودن که اجازه‌ی نواختن این ساز زیبا رو داشتن، چون اون‌ها بیشتر با فناوری‌های مربوط به سفالگری ارتباط داشتن. اون‌ها از این ترکیب ساده یعنی خاک، آب، آتش و هوا این ابزار سنتی رو تولید کرده بودن؛ می‌تونیم از این بابت از اون‌ها ممنون باشیم.

از مراحل ساخت اودو

این طبل رو می‌تونیم در خونه‌های تمام مناطق پر جمعیت ایگبو پیدا کنیم که زمانی هم که نواخته نمی‌شن، احتمالا داخل اون‌ها چیزی ذخیره و نگهداری می‌شه.

برای مردم ایگبو بطور سنتی صدای اودو، صدای اجداد اون‌ها است و به همین دلیل جایگاه مهمی از نظر فرهنگی برا اون‌ها داره و مقدس به حساب میاد.

تصویری از گروهی درحال نواختن اودو، دو تا درام کوچک داری پوست، یه اوژن (ogene) یا زنگ آهنی کوچک و یه سوت (whistle)

همونطوری که گفتیم فقط زن‌ها اودو رو می ساختن و می‌نواختن؛ اما چرا؟

به دلیل اینکه طبق باورهای سنتی مردم ایگبو، سفالگری بیش از حد برای مردها خطرناکه، چون، خاک رس از مناطق مقدس جمع‌آوری می‌شه و حضور یه مرد در یکی از این مکان‌های رازآلود یه توهین جدی به حساب میاد و باعث می‌شه تا اون مرد ناتوان بشه. این چیزیه که بطور سنتی گفته می‌شه و شاید این فقط توسط زن‌ها گفته می‌شده تا مردها رو از کار خودشون دور نگه دارن! به هرحال سفالگری در گذشته تجارت پر سودی در اون منطقه بوده، چون هر کسی برای پخت و پز، حمل و نگه داشتن آب، ذخیره مواد خوراکی و غیره به ظرف‌ها که از سفال ساخته می‌شدن، نیاز داشته. البته نیاز نیست گفته بشه که امروز دیگه چیزی از این تجارت با وجود ظرف‌های پلاستیکی که در سراسر دنیا و آفریقا پخش شده، نمونده.

استفاده‌ی سنتی از اودو

درست مثل بقیه‌ی ساز‌های کوبه‌ای آفریقایی اودو هم کارکرد مذهبی داره که قبل‌تر هم بهش اشاره‌هایی کردیم. مردم ایگبو همینطور از ظرف‌های سفالی و ساخته‌های دیگه‌ی سفالی هم در مراسم‌هاشون استفاده می‌کنن. تصور معنی و مفهوم مراسمات و کارهای اون‌ها ممکنه کمی برای ما سخت باشه. چند مورد از دلایلی که ممکنه کسی یه مراسم سنتی رو ایجاد کنه و چرا، می‌شه این‌ها رو گفت: زنی که نمی‌تونه بچه‌دار بشه، خانواده‌ای که دچار فقر یا بیماری شده، جامعه‌ای که توسط جنگ یا بلایای طبیعی تهدید می‌شه و….

ظروف سفالی و اشیای مقدس تبدیل به یه واسطه برای ارواح، اجداد اون‌ها و خدایان می‌شن. ایگبو‌ها برای جلب رضایت روح و روان از اون‌ها درخواست فداکاری می‌کنن و ازشون کمک و راهنمایی می‌خوان.

در این مراسم‌ها باور بر اینه که صدای عمیق و افسونگر اودو، صدای اجداد و نیاکان اون‌ها است.

زنان ایگبو در حال نواختن اودو

اودو در دوران مدرن

امروزه داخل کلیساهای آفریقایی در مراسم‌ها برای ستایش خدا از اودو در کنار سازهای دیگه استفاده می‌‌کنن؛ چون امروز دیگه بیشتر مردم ایگبو مسیحی هستن و البته امروز دیگه مرد‌ها هم بدون ترس از این که دچار نفرین بشن اودو رو می‌نوازن.

البته که ستاره‌های موسیقی آفریقایی و نوازنده‌های کوبه‌ای غربی هم متوجه صدای آرام و عرفانی اون شدن و ازش استفاده می‌کنن.

اودو درام فرانک جورجینی

یه ظرف سفالیه (clay pot)‌که با الگو گرفتن از درام نیجریه‌ای که در یه سمتش سوراخ داره، ساخته شده. کاملا از خشت ساخته شده و به شکل یه ظرف گلدان مانند با گردن باریکه و علاوه بر دهانه یه سوراخ هم در کنار داره. تکنیک‌های نواختن ساز سنتی از یه منطقه به منطقه‌ی دیگه و از یه نوازنده به نوازنده‌ی دیگه متفاوته. اما تکنیک‌های اصلی تولید صدا در ساز، یعنی نواختن روی سوراخ کناری در حالی که سوراخ بالا رو به صورت انتخابی باز و بسته می‌کنیم تا رزونانس هوا رو با دست دیگه‌مون تنظیم کنیم، در همه جا وجود داره. طبق این توضیحات مشخص می‌شه که بخشی از اودو رو می‌شه به عنوان یه ساز ایدئوفون و بخش دیگه‌ای از اون رو می‌شه به عنوان یه ساز آئروفون در نظر گرفت و این نکته رو هم باید در نظر داشته باشین که هیچ بخشی از این ساز رو نمی‌شه به عنوان ممبرافون در نظر داشت؛ چون این ساز هیچ نوع پوست یا سر پوست‌مانندی نداره.

صدایی که تولید می‌شه یکی از انواع رزونانس عمیق هواست و گاهی سریع و روشنه،‌ گاهی سبکه و حالت حباب‌دار داره و در بعضی مواقع هم بیان عمیقی به دست می‌ده. تن‌ها و صداهایی که حالت منحنی دارن به سبب مدولاسیون نوازنده (modulation) با دهانه، می‌تونه یاداور تبلا (Tabla) و درام‌های گفتاری (Talking Drum) باشه.

اودو درام‌های دست ساز فرانک جیورجینی، به عنوان بهترین نمونه‌ها در دنیا محسوب می‌شن و انتخاب بهترین نوازنده‌های کوبه‌ای توی دنیا هستن.

متن پایین بیانیه‌ایه که جورجینی در اون اولین مواجه‌ی خودش با درام نیجریه‌ای که در یک سمت سوراخ داره، رو شرح می‌ده و همینطور تحولاتی که خودش ایجاد کرده و درام مدرن اودو رو به وجود اورده رو هم توصیف می‌کنه:

"توی تابستان 1974 من فرصتی برای زندگی و کار با هنرمندهای آفریقایی در مدرسه‌ی صنایع دستی هایستک (Haystacks Mt. School of Artand) که در جزیره‌ی دیرِ ماین (Deer Isle, Maine) بود،‌ داشتم. در نتیجه‌ی تبادل فرهنگی بی‌نظیری که به وجود اومد، من متوجه شدم اطلاعات خیلی کمی در مورد هنر ساخت این سازهای سفالی که در کنارشون سوراخی داره، وجود داره. ردپای ریشه‌ی این ساز رو می شه در مناطق مرکزی و جنوب نیجریه گرفت. احتمالا اون‌ها اختراع یه سفالگر روستایی باستانی بوده که به یه سوراخ کنار یه ظرف حمل آب برخورده و اون رو کشف کرده و متوجه شده که صدایی با رزونانس رو می‌شه به وسیله‌ی اون تولید کرد.

کسی که برای اولین بار این ساز رو به من نشون داد عباس م. اهوان (Abbas M. Ahuwan) یه سفالگر کاجی، هنرمند و استاد دانشگاه آمادو بلو (Amadu Bello University) در زاریا‌ی نیجریه (Zaria, Nigeria) بود. از چیزهایی که عباس در هایستک به من یاد داد، تکنیک‌های اولیه‌ی سفالگری نیجریه‌ای بود که می‌شد از اون‌ها برای ساخت طبل‌های سفالی (clay drum) استفاده کرد.

کلمه‌ی اودو در زبان ایبوی (Ibo) نیجریه‌ای هم به معنی سفالگری و هم به معنی صلحه. من درامی که ساختم رو با اسم اودو درام معرفی کردم اما درام‌های سفالی‌ای که یه سوراخ در کنار دارن، اسم‌های مختلفی در نیجریه دارن. این اسم‌ها بسته به محل قبیله و مراسم‌هایی که در اون‌ها از این ساز استفاده می‌شه، تغییر می‌کنن. آبانگ مبر (Abang mbre) ‌یا ظرف برای نواختن (pot for playing) اسمیه که معمولا برای توصیف اون به کار می‌ره. بعضی‌ها معتقدن که صدای عمیق و افسونگر درام، صدای نیاکان اون‌هاست! به خصوص در طی مراسم مذهبی.

فرانکو جورجینی – درام‌های ساخته شده توسط فرانکو جورجینی در کلکسیون دائمی موزه‌ی هنر متروپولیتن نیویورک (Metropolitan Museum of Art, New York) هستن.

من اودو درام دست‌ساز خودم رو درست بر طبق تکنیک‌های سنتی‌ای که از عباس م. اهووان یاد گرفتم، می‌سازم. درام‌ها برای ساخت روی چرخ سفالگری قرار نمی‌گیرن. اون‌ها با کوبیدن گل رس با سنگ‌های صاف و شکل دادن و پیچوندن ذره‌ ذره‌ی اون‌ها و در نهایت شکل دادن به اون‌ها با پدال‌های چوبی ساخته می‌شن. سطح اون‌ها به زیبایی با استفاده از سنگ نرم جلا داده می‌شه. رنگ تیره، عمیق و غنی نتیجه‌ی آتش و دود تولید شده در فراید تولید آتش است. روند ساختن، خشک کردن و پختن درام ممکنه تا یک ماه هم طول بکشه. در طول سال‌ها من نوآوری‌های زیادی در زمینه‌ی طراحی، فرمولاسیون بدنه‌ی رسی و تکنیک‌ها تولید آتش و پختن کوزه انجام دادم که کیفیت صدا، دوام و انطباق‌پذیری ساز رو بیشتر و بهتر کرد. من این سازها رو در مجموعه‌های چهارتایی می‌سازم تا با مفهوم سنتی‌ای که در آفریقا داشتن انطباق داشته باشن. اون‌ها در اندازه‌هایی بین 30 تا 50 سانتی متر از نظر ارتفاع قرار می‌گیرن. کوچک‌ترین اون‌ها زیرترین صدا رو تولید می‌کنه و بزرگ‌ترینشون عمیق‌ترین صدا رو به دست می‌ده.